سير تحولي پيوند قرنيه در ايران
نخستين عمل پيوند قرنيه در انسان در سال ۱۹۰۶ ميلادي توسط دکتر Zirm انجام شد و نخستين بانک چشم در سال ۱۹۴۵ در نيويورک افتتاح شد. در سال ۱۳۱۳ شمسي نخستين بار عمل پيوند قرنيه توسط مرحوم پرفسور شمس در بيمارستان فارابي تهران انجام شد که از نحوه تهيه قرنيه جهت عمل پيوند گزارشي موجود نيست. در اوايل، قرنيه دهنده بدون بخيه در محل قرنيه گيرنده قرار داده مي‌شده است و با پانسمان فشاري براي دو هفته و بي حرکتي مطلق بيمار، امر درمان خاتمه يافته تلقي مي‌شده است. در سالهاي ۵۷-۴۸، روش مدرن پيوند قرنيه با استفاده از ميکروسکوپ و نخ جراحي نايلون ده صفر در شيراز توسط آقاي دکتر خدادوست انجام شده است. با پيروزي انقلاب اسلامي چند سال اين امر متوقف شد تا اين که مجدداً در سال ۱۳۶۱ انجام عمل پيوند قرنيه در بيمارستان شهيد لبافي‌نژاد توسط آقاي دکتر سجادي شروع شد. در اوايل سال ۱۳۶۳، اينجانب به عنوان نخستين فلو در رشته قرنيه و بيماريهاي خارج چشمي مشغول کار شدم و براي کسي که در طي دوره دستياري خود عمل پيوند قرنيه را حتي مشاهده ننموده بود، تهيه قرنيه و انجام عمل پيوند قرنيه بسيار لذت بخش بود.
در اوايل قرنيه از يکي از بيمارستانهاي دانشگاهي تهيه مي‌شد و دستياران سال اول هفته‌اي دو روز موظف بودند جهت تهيه قرنيه به مرکز مزبور مراجعه نمايند. اينجانب نيز در اوايل کار چند جلسه در سردخانه حضور يافتم. يک بار پس از انوکلئاسيون چشم، چون سر متوفي پايين‌تر از تنه وي قرار داشت، خونريزي نسبتاً شديدي اتفاق افتاد که علاوه بر آلوده کردن کفش و شلوارم باعث ترس و وحشت زيادي شد که از مستخدم سردخانه کمک خواستم و او با کمال خونسردي با بالا نگهداشتن سر جسد، به کنترل جريان خونريزي کمک کرد.
در آن زمان تست‌هاي سرولوژيک جهت بررسي وضعيت دهنده صورت نمي‌گرفت و تنها به پرونده باليني متوفي اکتفا مي‌شد.
عمده اعمال جراحي پيوند قرنيه به صورت پيوند نفوذي کامل انجام مي شد که دليل اصلي پيوند هم کراتوکونوس‌هاي پيشرفته و زخم‌هاي قرنيه سوراخ شده بود.
نبودن محلولهاي نگهدارنده قرنيه مشکلي بودکه مي‌بايست هر زمان که قرنيه به بيمارستان مي‌رسيد اقدام به انجام عمل پيوند نماييم که اکثر اوقات شبها از ساعت ۱۰-۹ به بعد انجام مي‌شد. يعني پس از فراغت از کارهاي بخش و کلينيک. گلوب‌هاي دريافتي اکثراً بيشتر از ۲۴ ساعت قابل نگهداري نبود و يک بار که به علت برودت شديد هوا دماي يخچال افزايش يافته بود، پس از بيهوش کردن بيمار متوجه يخ زدگي گلوب‌ها شديم.
مشکل عمده‌اي که با آن روبه‌رو بوديم نحوه بيهوشي بيماران بود. پاره‌اي اوقات به علت سطحي (کم‌عمق) شدن بيهوشي چشم دچار papillary block مي‌شد که مشکلات خاص خودش را داشت. نگهداري وسايل جراحي مثل تريفاين و پانچ و در پاره‌اي موارد، مواد ويسکوالاستيک در محيط فرمالين از موارد شکست پيوند قرنيه بود که علت آن در اوايل معلوم نبود و روز پس از عمل، پس از مواجهه با قرنيه ادماتو، فلوي مربوطه يعني اينجانب متهم اصلي بودم که قرنيه را به دقت ارزيابي ننموده‌ام ولي زود متوجه اثر توکسيک فرمالين شدم و با حذف آن، مشکل ورم زودرس قرنيه‌اي پيوندي حل شد.
در مواجهه با بيماران با ضايعات سطحي قرنيه و يا در موارد درگيريهاي استروما که هنوز آندوتليوم درگير نشده بود، به خصوص انواع ديستروفيها و دژنرسانس‌هاي قرنيه پيوند لاملر به صورت دستي شروع شد که به صورت Anterior Lamellar و يا Deep Anterior Lamellar انجام مي‌شد.
تا سال ۶۵ تنها در مرکز لبافي‌نژاد عمل پيوند قرنيه صورت مي‌گرفت و به تدريج ساير مراکز نيز شروع به انجام عمل پيوند نمودند که در اين زمان تاسيس بانک چشم ضرورت پيدا نمود که در سال ۱۳۶۷ براساس نقطه نظرات استنباطي ولايت فقيه و فتواي حضرت امام و همت آقايان دکتر منافي، دکتر کلانتر معتمدي، دکتر سجادي و پشتيباني آقاي دکتر مرندي وزير وقت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي، بانک چشم جمهوري اسلامي ايران تاسيس شد و از آن زمان تاکنون رشد کمي و کيفي قابل توجهي داشته است.
* به علت کمبود قرنيه و کثرت بيماران نيازمند عمل جراحي، سه نوع ليست عمل داشتيم.
الف- اورژانس که شامل قرنيه‌هاي سوراخ شده بود
ب- ليست واجب، کساني بودند که کراتوکونوس دوطرفه پيشرفته داشتند و انجام عمل جراحي در يک چشم آنها اولويت داشت.
ج- ليست معمولي، کساني بودند که داراي يک چشم با ديد کافي بودند ولي در عين حال تعداد اعمال جراحي انجام شده در کشور پاسخگوي نياز بيماران متقاضي نبود. آمار پيوند قرنيه در سال ۶۴ در کل کشور ۲۸۰ مورد در سال بود و به همين دليل اغلب بيماران با دريافت ارز دولتي جهت انجام پيوند قرنيه به کشورهاي اروپايي اعزام مي‌شدند که علاوه بر اين که پس از بازگشت به کشور پي‌گيري صحيحي صورت نمي‌گرفت، مدت نسبتاً طولاني توقف بيمار و همراه وي در کشورهاي خارجي تبعات فرهنگي و اجتماعي خاص خود را داشت.
طي سالهاي ۶۶ و ۶۵ با فعاليت فلوهاي فارغ‌التحصيل از مرکز لبافي‌نژاد در مراکز مختلف کشور آمار عمل پيوند قرنيه افزايش يافت و به تدريج اعزام بيمار به خارج از کشور جهت انجام عمل پيوند قرنيه متوقف شد.
استفاد از تريفاين‌هاي دستي Hand held مشکلات خاص خود را داشت. به طوري که پس از چند بار استفاده، کند مي‌شد و گاه باعث برشهاي مورب و نامنظم در قرنيه مي‌شد که با آمدن تريفاين‌هاي کششي هسبرگ، امر برش قرنيه هم در گيرنده و هم در دهنده آسان شد.
انجام تست‌هاي سرولوژيک از سرم دهنده يکي از دغدغه‌هاي اصلي جراحان پيوند قرنيه بود که خوشبختانه از سالها قبل اين مهم توسط آزمايشگاه سرولوژي بانک چشم انجام مي‌شود و در حال حاضر سرم دهنده از لحاظ ويروس هپاتيت B، ويروس هپاتيت C، ويروس نقص ايمني انساني (AIDS)، ويروس لنفوم / لوسمي سلول T انساني و سيفليس مورد بررسي قرار مي‌گيرند.
بررسي کيفيت قرنيه دهنده توسط تکنيسين‌هاي بانک چشم صورت مي‌گيرد ولي ارزيابي کيفي قرنيه و سلولهاي آندوتليوم گاهي خلاف انتظار جراحان بود و موجب اعتراض‌هايي به بانک چشم مي‌شد که با انجام بررسي کمي سلولهاي آندوتليوم توسط دستگاه اسپکولار، اين مشکل هم حل شده است.
با پيدايش روش جديد DSEAK، بانک چشم نيز قرنيه‌هاي Precut با کيفيت عالي در اختيار جراحان قرنيه قرار مي‌دهد.
خوشبختانه به همت بانک چشم جمهوري اسلامي ايران و مراکز آموزشي دانشگاهي، در حال حاضر در بيش از ۱۳۰ مرکز دانشگاهي، درماني و خصوصي در سراسر کشور صورت مي‌گيرد و حدود چهل هزار مورد عمل پيوند قرنيه توسط پزشکان در سراسر کشور صورت گرفته است و اميد است اين روند رو به جلو کماکان ادامه داشته باشد.
MR Jafarinasab MD
